Tính Năng Nhạc Cụ Dàn Nhạc Giao Hưởng - Bộ Đồng

Tính Năng Nhạc Cụ Dàn Nhạc Giao Hưởng

C. Bộ Đồng

(Ottoni - The Brass section)

Trong dàn nhạc giao hưởng bộ đồng gồm 4 loại chính: Cor, Trompette, Trombone, Tuba (và đôi lúc có thêm cornet).

A. ĐẶC ĐIỂM

- Âm lượng các kèn tuy không lớn bằng nhau nhưng âm sắc tương đối thống nhất hơn bộ gỗ. Với độ vang mãnh liệt, có sức mạnh kỳ diệu, thích hợp với tính chất kêu gọi, thúc giục hùng tráng. Tuy nhiên ở sắc thái nhẹ, đôi khi cũng mềm mại và đẹp.

- Khác với dây, bộ đồng ít khi sử dụng liên tục, thời gian xuất hiện ngắn hơn với vai trò nổi bật, gây kích động mạnh tạo một uy lực mới mà bộ dây và gõ không có là tính chất cháy bỏng, bão táp, sôi nổi, thúc giục, tạo được tính tương phản trong dàn nhạc. Góp tiếng nói quyết định bằng ưu thế của những hợp âm khỏe, đánh dấu các bước cao trào, dẫn tới kết thúc.

- Nếu diễn tả sự đau buồn, bộ đồng vẫn có dáng dấp đường bệ, uy nghi đầy uy quyền.

- Ưu điểm lớn nhất của bộ đồng là tạo nên sức mạnh vật chất, giàu kịch tính, rực rỡ, quả cảm. Có thể xem là lực lượng dự trữ sẵn sàng để sử dụng các bước đột biến có tính chất quyết định. Nhưng cũng vì thế mà biểu hiện tình cảm không đa dạng, không linh hoạt bằng các nhạc cụ bộ dây và gỗ.

I - COR (Pháp) Corno (Ý), French horn (Anh), Pháp quốc hiệu (TQ) (hình 01)

Hình 01 – Hình ảnh kèn Cor

  

Nửa cuối thể kỷ 19, vẫn còn dùng các loại kèn Cor tự nhiên (cấu tạo đơn giản, chưa sử dụng được 1/2 cung) do đó, trong tổng phổ thường phải viết cho nhiều loại Cor tùy theo giọng điệu tác phẩm. Sau đó được thay thế cor bán cung. Hiện nay dùng Cor in F.

Âm sắc kèn Cor đẹp, thi vị, cao thượng giàu sức diễn tả, khoan thai, vừa mềm mại như tính chất kèn gỗ vừa kiên nghị như kèn đồng. Thích hợp với nét giai điệu dài.

1. Cao độ - âm vực:

Ghi bằng khóa Sol hoặc Fa tùy ý, nhưng chú ý: Sự chuyển dịch khác nhau – nếu ghi bằng khóa Sol, hiệu quả thực tế thấp hơn quãng 5Đ, ghi bằng khóa Fa, hiệu quả thực tế sẽ cao hơn 1 quãng 4Đ. (hình 02)

Hình 02 – cách ghi cho kèn Cor và hiệu quả thực.

 
Âm vực toàn bộ : (hình 03)

hình 03 – Âm vực kèn Cor

- Âm vực cực trầm: nặng, không nhạy, thường làm bè trì tục (nền).

- Âm vực trầm: Tốt hơn âm vực cực trầm, càng lên cao càng sáng ổn định.

- Âm vực giữa: Đẹp và dễ sử dụng, phong phú, uyển chuyển, mềm, rất phù hợp với giai điệu trữ tình.
- Âm vực cao: Sáng, rực rõ, rắn rỏi.

- Âm vực cực cao: Ít dùng, tiếng dễ vỡ, chóe, căng thẳng, khó mp.

2. Kỹ thuật

Rất ít khi dùng hóa biểu, viết phải dịch giọng tùy theo loại khóa. Trong dàn nhạc Cor thường đi từng cặp. Nếu 2 cặp (4 chiếc) dùng hai khuông nhạc, bè 1 và 3 thường cao hơn bè 2 và 4 (Cor. I : bè 1, Cor. II : bè 3, Cor. III : bè 2, Cor. IV : bè 4 (Bass).

- Gặp nốt thăng kép, giáng kép nên dùng nốt đẳng âm ( faX=Sol )

- Thích hợp giai điệu khoan thai hoặc trí tuệ. Chơi tốc độ nhanh khó chính xác.

- Nốt nhắc lại thực hiện dễ dàng ở tốc độ trung bình.

- Gamme, arpège thực hiện thuận lợi ở tốc độ trung bình. Nhảy xa hơi khó.

- Thỉnh thoảng mới để Cor trille trong một phạm vi nhất định.

- Nâng miệng loa lên trời (Campana in aria) tạo nên những âm thanh rất vang, lấn át cả dàn nhạc. Nếu không nữa thì ghi : “ordinario” (ord.).

- Âm thanh thông thường của Cor là âm thanh mở. Để tạo âm thanh khác, dùng hình thức “bịt nốt” bằng Sourdine hoặc cho tay vào loa. Cho tay vào loa tạo hiệu quả thú vị hơn, thao tác lại nhanh. Ký hiệu: trên nốt ghi dấu +. Thổi với sắc thái nhẹ (p) âm thanh có tính chất xa xăm, thần bí, mơ hồ; ở f: quằn quại, nghẹn ngào; ở sf: rất kịch tích, mang màu sắc kim loại rõ nét.
- Glissondo (vuốt) thường đi lên, không dùng đi xuống. Tính chất khôi hài, châm biến, nghịch ngợm.
- Sắp xếp 4 kèn Cor: (hình 04)

hình 04 – cách sắp xếp bè cho kèn Cor

Tính chất kèn Cor theo nhận xét của Vaxilenco :

- Trìu mến, giàu diễn tả đến cực độ.

- Ý tứ như một hiền giả; sắc nét hùng dũng và cương nghị với màu sắc kim khí; mang tính khôi hài, châm biến; âm thanh nhọn, chói, căng thẳng gây ấn tượng những tiếng kêu man rợ.

3. Vai trò, chức năng trong dàn nhạc :

- Đi giai điệu chính: Độc lập hoặc kết hợp. Vì âm chất có màu gỗ nên kết hợp với gỗ và dây đều tốt.
- Chơi nốt trì tục (Pedale) hoặc một giai điệu chậm làm nền cho dàn nhạc (không xét về hòa âm).
- Đi bè trầm cùng với các nhạc khí trầm khác (Fagotto, contrebass).

- Tạo hiệu quả bất ngờ bằng khả năng đặc biệt của mình: Nốt bịt, “Glissando”, Campana in aria”...

- Đệm các âm hình hòa âm, nhấn tiết tấu.

- Tăng cường sắc thái, cường độ khi thực hiện Crescendo, cao trào.

II - TROMPETTE (Pháp), Tromba (Ý), Trumpet (Anh), Tiểu hiệu (Trung Quốc) (hình 05)

Hình 05 – hình ảnh kèn Trompette

Giữa thế kỷ 19 vẫn còn dùng loại Trompette tự nhiên ống rất dài chỉ sử dụng những nốt định sẵn trong chuỗi gam tự nhiên. Cuối thế kỷ 19 mới hoàn chỉnh.

1. Cao độ – âm vực

Phổ biến hiện nay là loại kèn in B - Ghi ở khóa Sol-2, âm thanh thực tế thấp hơn nốt ghi một quãng 2 Trưởng. Vì vậy, phải dịch giọng. Âm vực toàn bộ (theo hiệu quả nốt nghe) (hình 06)

hình 06 – Âm vực của kèn Trompette

 
- Âm vực trầm: Kém ổn định, ít dùng.

- Âm vực giữa: Tốt nhất của Trompette.

p = mềm mại, ngọt ngào.

f = rắn rỏi, khí thế.

- Âm vực cao: Hơi chói, kích động, nặng, khó chơi.

- Âm vực cực cao: Mất chính xác, mất đặc tính, dùng để Tutti.

2. Kỹ thuật

- Cũng như kèn Cor, không dùng hóa biểu đầu khuông nhạc.

- Diễn đạt nhanh tương đối gammer, arpège ngắt hoặc liền hơi.

- Trille : Tiếng kèn Trompette rất nhạy, sắt nét, minh bạch hơn Cor. Hình thức Trille dễ chơi, hiệu quả tốt.

- Sourdine: làm âm thanh tối lại, xa xăm, giống Oboe.

3. Vai trò, chức năng trong dàn nhạc

Trompette linh hoạt, tươi sáng rực rỡ, có thể diễn tả giai điệu trữ tình say đắm, cũng có thể tác động thúc dục, kêu gọi, tự tin, kích động, ưu điểm lớn: tiết tấu rõ, mạnh, chất kim loại rõ rệt, diễn tấu dứt khoát, có uy lực bề ngoài. Vì vậy rất phù hợp với giai điệu nghiêm trang, hùng tráng.
- Cùng Trombone chơi nốt trì tục (Pédale), nhấn tiết tấu, tăng âm lượng, tham gia Crescendo, cao trào, tạo hiệu quả đặc trưng bằng những thủ pháp riêng.

4. Các nhạc khí cùng nhóm

4.1 - PETILE TROMPETTE (Pháp), Ý gọi là Tromba Soprano

Dùng khóa Sol, hiệu quả cao hơn nốt ghi quãng 2 Trưởng. Bổ sung cho Trompette ở âm khu cao. Âm vực loại này từ nốt La quãng 8 nhỏ đến Rê quãng 8 thứ 3.

4.2 - CORNET (Anh), Cornet a Pistons (Pháp), Cornetto (Ý) (hình 07)

hình 07 - hình ảnh kèn Cornet

Thành viên bất thường của dàn nhạc. Hình dáng tương tự Trompette. Âm thanh yếu, ít vang nhưng ấm hơn. Dùng khóa Sol. Loại in B và in A thì phải dịch giọng, âm vực. Loại in B từ nốt Mi quãng 8 nhỏ đến Sib quãng 8 thứ 2; âm khu tốt nhất từ Sib quãng 8 nhỏ đến Fa quãng 8 thứ 2.

III - TROMBONE (Pháp, Ý, Anh), Trường hiệu (Trung Quốc) (hình 08)

hình 08 – Hình ảnh kèn Trombone

Có 2 loại: - Trombone à coulisse và Tronbone à pistons. Loại Trombone à coulisse - điều chỉnh cao độ bằng cách kéo dài và rút ngắn ống hơi - là phổ biến nhất.

1. Cao độ - Âm vực

Có 3 loại giọng: kèn in Alto, Tenor và Basse.

Phổ biến nhất trong dàn giao hưởng là Trombone Ténor. Dùng khóa Đô-4, xuống thấp dùng thêm khóa Fa để tránh bớt dòng phụ. Đôi lúc chỉ dùng khóa Fa cho tất cả mấy kèn.

hình 09 – Âm vực kèn Trombone

 
- Âm vực cực trầm: Tối tăm, đe dọa, nặng nề, thường dùng làm Pédale.

- Si# - Mib: âm khu chết (do cấu tạo của kèn, thường không có mấy nốt này).

- Âm vực trầm: Tối ở p, lạnh ở f - Càng lên càng sáng và khỏe hơn.

- Âm vực giữa: Tốt nhất, ở p : mềm mại, ở f : vang mãnh liệt, căng thẳng, kịch tính. Đôi lúc giống kèn Cor.

- Âm vực cao: càng cao càng căng thẳng, mất tự nhiên.

Cao độ của Trombone gồm 7 thế tay dựa vào ống hơi bằng cách kéo ra kéo vào tạo thành các âm theo hệ thống âm bồi.

2. Kỹ thuật

- Điều khiển bằng ống hơi nên không thể nhanh nhẹn và linh hoạt bằng Trompette. Kỹ thuật chạy nhanh không phải là sở trường của Trombone.

- Tránh viết câu nhạc dài vì ảnh hưởng đến thế tay.

- Légato không thuận tiện lắm, nốt ngắt diễn tấu chậm.

- Nốt nhắc lại chơi dễ dàng ở âm vực giữa.

- Trille và nốt hoa mỹ hơi khó khăn.

- Sourdine : âm chất hơi tối, lạnh, mềm, giọng mũi.

- Glissando là thủ pháp đặc biệt rất lợi hại của Trombone, ít nhạc cụ nào bì kịp. Hiệu quả nghịch ngợm, châm chọc. Chú ý: Glissando nên hạn chế trong phạm vi quãng 5 giảm, nếu vuốt rộng hơn thì phải có chỗ ngắt đi để trả coulisse về vị trí cũ. Glissando năng động về sắc thái : từ pp đến f hay từ ff đến p đều rất dễ thực hiện trong trường hợp đột ngột.

3. Vai trò, chức năng trong dàn nhạc

Với âm thanh rắn rỏi, có uy lực, sức mạnh vật chất. Thường vạch lên những nét chấm phá lớn, có tính khái quát - Góp tiếng nói mãnh liệt cùng với bộ Đồng trong những trường hợp đáng chú ý.

- Có thể độc tấu những giai điệu quả cảm, hùng tráng, diễn tả xung đột hay thúc giục, kêu gọi.

- Có thể giữ vai trò đệm hòa âm: Chơi các nốt pédale, các nốt trầm có tiết tấu đơn giản.

- Tăng cường độ, nhấn tiết tấu ở cao trào, crescendo...

Sử dụng khả năng, kỷ xảo riêng của mình trong việc dựng bối cảnh mà nội dung tác phẩm yêu cầu...


IV - TUBA (Ý), Tuba hay Saxhorn basse (Pháp), Basstuba (Đức), Đại hiệu (TQ) (hình 10)

Hình 10 – Hình ảnh kèn Tuba

- Kích thước lớn, âm hướng trầm nhất trong bộ đồng. Độ dài từ miệng kèn đến loa kèn nếu kéo dài sẽ gần 5,5m.

- Âm thanh không hay bằng Trombone, thô, chậm, nặng.

1. Cao độ - âm vực (hình 11)

Dùng khóa Fa-4, phổ biến là kèn giọng C.

hình 11 – Âm vực kèn Tuba

- Âm khu cực trầm: Khó, hiếm dùng, âm thanh không tốt.

- Âm khu Trầm: Dày, chắc chắn nhưng hơi tối và nặng, chậm, sâu.

- Âm khu Giữa: Đầy đặn, vang tốt, đỉnh đạc, khoai thai, nghiêm trang...

- Âm khu Cao: Bị nén, căng thẳng, ít dùng.

2. Kỹ thuật

- Tốn hơi vì ống rất dài. Hơi phát ra chậm vì thế không nhanh, không nhạy, thích hợp với giai điệu chậm rãi với câu nhạc ngắn.

- Légato khó sử dụng,

- Nốt ngắt không rõ,

- Trille không nhuyễn.

- Nhảy quãng khó, ít sử dụng Sourdine.

3. Vai trò, chức năng trong dàn nhạc

Với đặc tính nghiêm trang, trầm hùng có uy lực, có thể gây dông bão, kịch tính.

- Trong dàn nhạc thường là với tư cách bổ sung cho phần trầm của khối kèn đồng và toàn bộ dàn nhạc tạo sự vững chải về hòa âm.

- Có thể diễn tấu những giai điệu chậm, ngắn.

- Tăng cường độ, nhấn tiết tấu, tham gia những chỗ quyết định.

- Tạo hiệu quả đặc biệt khi cần.

 Học, học nữa, học mãi.